אַלװעלטלעכער ייִדישער קולטור־קאָנגרעס
CONGRESS FOR JEWISH CULTURE

Every June 16th, fans of the great Irish writer James Joyce find ways to mark the day his 1922 novel Ulysses took place (in 1904). Join us for virtual trips into the subconscious minds of Molly and Leopold Bloom… in Yiddish for the first time! Molly Bloom translated by poet Sholem Berger and performed by Caraid O’Brien; Leopold Bloom translated and performed by Shane Baker.

 

If you’d like to see the texts in both Joyce’s original and in Berger’s and Baker’s translations, here they are:

LEOPOLD BLOOM by James Joyce

Wine soaked and softened rolled pith of bread mustard a moment mawkish cheese. Nice wine it is. Taste it better because I’m not thirsty. Bath of course does that. Just a bite or two. Then about six o’clock I can. Six, six. Time will be gone then. She…

Mild fire of wine kindled his veins. I wanted that badly. Felt so off colour. His eyes unhungrily saw shelves of tins: sardines, gaudy lobsters’ claws. All the odd things people pick up for food. Out of shells, periwinkles with a pin, off trees, snails out of the ground the French eat, out of the sea with bait on a hook. Silly fish learn nothing in a thousand years. If you didn’t know risky putting anything into your mouth. Poisonous berries. Johnny Magories. Roundness you think good. Gaudy colour warns you off. One fellow told another and so on. Try it on the dog first. Led on by the smell or the look. Tempting fruit. Ice cones. Cream. Instinct. Orange groves for instance. Need artificial irrigation. Bleibtreustrasse. Yes but what about oysters? Unsightly like a clot of phlegm. Filthy shells. Devil to open them too. Who found them out? Garbage, sewage they feed on. Fizz and Red bank oysters. Effect on the sexual. Aphrodis. He was in the Red Bank this morning. Was he oysters old fish at table. Perhaps he young flesh in bed. No. June has no ar no oysters. But there are people like things high. Tainted game. Jugged hare. First catch your hare. Chinese eating eggs fifty years old, blue and green again. Dinner of thirty courses. Each dish harmless might mix inside. Idea for a poison mystery. That archduke Leopold was it. No. Yes, or was it Otto one of those Habsburgs? Or who was it used to eat the scruff off his own head? Cheapest lunch in town. Of course, aristocrats. Then the others copy to be in the fashion. Milly too rock oil and flour. Raw pastry I like myself. Half the catch of oysters they throw back in the sea to keep up the price. Cheap no-one would buy. Caviare. Do the grand. Hock in green glasses. Swell blowout. Lady this. Powdered bosom pearls. The élite. Crème de la crème. They want special dishes to pretend they’re. Hermit with a platter of pulse keep down the stings of the flesh. Know me come eat with me.

ייִדיש: ש. בייקער

ווײַנגעטונקען און פֿאַרווייכערטע צוגעקײַקלטע ברויט־אינגעווייד מושטאַרד אַ מאָמענט מייקעכצדיקער קעז. אַ גוטער ווײַן איז ער. דעם טעם דערפֿיל בעסער צוליבן נישט דורשטיק זײַן. וואַנע־ווירקונג, פֿאַרשטייט זיך. אַ לעק און אַ שמעק בלויז.  דאַן 6ע קען איך. 6, 6.  וועט שוין מער ניט זײַן די צײַט.  זי…

מילדער ווײַנפֿײַער האָט בײַ אים די אָדערן צעצונדן.  איך האָב עס גוט געוואָלט. זיך אויסגעדאַכט אזוי נישט־פּאַסיק. די אויגן זײַנע נישט־הונגעריק געזען פּאָליצעס פּושקעס: סאַרדינען, די רײַסיקע אָמאַר שטשיפּצעס. אַל די מאָדנע זאַכן וואָס מענטשן קלויבן אויס ווי עסן. פֿון מושלען אַרויס, ים־שנעקעס מיט שפּילקעס, פֿון ביימער, שנעקעס פֿון דר’ערד אַרויס עסן די פֿראַנצויזן, פֿון ים אַרויס מיט אַן אָנגעצונדן שטריק. נאַרישע פֿיש לערנען זיך גאָרניט במשך פֿון טויזנט יאָר. טאָמער ווייסט איר ניט אַ סכּנה עפּעס נעמען אין מויל אַרײַן. סאַמיקע יאַגדעס. דזשאַני מאַגאָריס. רונדקייט רייצט. די שרײַיִקע קאָליר וואָרנט אײַך אַוועקעט. איינער האָט דערציילט אַ צווייטן און אַזוי ווײַטער… קודם פּרוביר מיטן הונט. פֿאַרפֿירט פֿונעם ריח אָדער דעם אויסזען. רייציקע פֿרוכטן. פֿאַרפֿרוירנס. אײַזקרעם. אינסטינקט.  מאַראַנצן־סעדער צום בײַשפּיל. דאַרפֿן אַרײַנגעשטעלטע באַוואַסערונג. בלײַבטרוישטראַסע.  יאָ אָבער וואָס איז מכּוח די אויסטערס? מאַרנע ווי אַ שטיק לייכעץ. ברודיקע מושלען. אַ כאָלעריע זיי צו עפֿענען אויך.  ווער האָט זיך דערוווּסט וועגן זיי?  מיט מיסט, מיט אָפּגאַנג נערן זיי זיך. בלעזלעך מיט רויטער־ברעג אויסטערס. ווירקונג אויפֿן יצר־הרע. רייץ. געווען הײַנט פֿרי אין רויטער־ברעג.  געווען אויסטערס אַלטער פֿיש בײַם טיש.  אפֿשר יונגלײַב אין בעט. ניין. קיין ריש אין יוני, קיין אויסטערס ניט.  פֿאַראַן אָבער מענטשן וואָס ס’געפֿעלט פֿאַרפֿוילטס. דעם גאַנצן האָז צעשניטן אויף שטיקער מאַרנירט אין אייגענעם בלוט.  קודם־כּל כאַפּט דיך אַ האָז.  כינעזער עסן אייער אַלט אַ פֿופֿציק יאָר, בלאָ און גרין ווידער.  אָוונטברויט פֿון דרײַסיק געריכטן.  יעדער אומשעדלעכער מאכל קען זיך צונויפֿמישן אינעווייניק… אײַנפֿאַל פֿאַר אַ קרימינאַל־ראָמאַן.  דער־אָ אַרציהערצאָג לעאָפּאָלד איז עס געווען.  ניין.  יאָ, צי איז עס געווען אָטאָ איינער פֿון די האַפּסבורגס?  צי ווער עס פֿלעג עסן דעם פּאַרעך פֿון אייגענעם קאָפּ?  ביליקסטע מיטטאָג אין שטאָט.  פֿאַרשטייט זיך, אַריסטאָקראַטן.  דאַן מאַכן אַנדערע נאָך צו זײַן אין דער מאָדע. מילי אויך ים־אייל און מעל.  צוקער־געבעקס טייג האָב איך אַליין ליב.  אַ העלפֿט פֿון די געפֿאַנגענע אויסטערס וואַרפֿט מען צוריק אין ים אַרײַן אויפֿצוהאַלטן דעם פּרײַז. ביליק וואָלט קיינער ניט געקויפֿט.  קאַוויאַר.  אויפֿטאָן גרויסאַרטיק. רײַן אין גרינע כּוסות. גראַנדיעזער קערמעשל. מאַדאַם דאָס. געפּודערטע בוזעם־פּערל.  די עליט.  די סאַמע סמעטענע.  ווילן ספּעציעלע מאכלים זיך פֿאָרצושטעלן ווי… נזיר מיט אַ טעלערל בעבלעך אויף אָפּצושלאָגן די שטעך פֿונעם לײַב. קען מיך קום עס מיט מיר.

 

 

MOLLY BLOOM by James Joyce

 

“the sun shines for you” he said

the day we were lying among the rhododendrons on Howth head

in the grey tweed suit and his straw hat

the day I got him to propose to me

yes

first I gave him the bit of seedcake out of my mouth

and it was leapyear like now

yes

16 years ago my God

after that long kiss I near lost my breath

yes

he said I was a flower of the mountain

yes

so we are flowers all a woman’s body

yes

that was one true thing he said in his life

and the sun shines for you today

yes

that was why I liked him because I saw he understood

or felt what a woman is

and I knew I could always get round him

and I gave him all the pleasure I could

leading him on till he asked me to say yes

and I wouldn’t answer first only looked out over the sea and the sky

I was thinking of so many things he didn’t know of

Mulvey and Mr Stanhope and Hester and father and old captain Groves

and the sailors playing

and the sentry in front of the governors house

with the thing round his white helmet

poor devil half roasted

and the Spanish girls laughing in their shawls and their tall combs

and the auctions in the morning

the Greeks and the jews and the Arabs and the devil knows who else

from all the ends of Europe

and Duke street and the fowl market all clucking outside Larby Sharons

and the poor donkeys slipping half asleep

and the vague fellows in the cloaks asleep in the shade on the steps

and the big wheels of the carts of the bulls

and the old castle thousands of years old

yes

and those handsome Moors all in white and turbans like kings

asking you to sit down in their little bit of a shop

and the night we missed the boat at Algeciras

the watchman going about serene with his lamp

and O that awful deepdown torrent O

and the sea the sea crimson sometimes like fire

and the glorious sunsets and the figtrees in the Alameda gardens

yes

and all the queer little streets and the pink and blue and yellow houses

and the rosegardens and the jessamine and geraniums and cactuses

and Gibraltar as a girl where I was a Flower of the mountain

yes

and how he kissed me under the Moorish wall

and I thought well as well him as another

and then I asked him with my eyes to ask again

yes

and then he asked me would I

yes

to say yes my mountain flower

and first I put my arms around him

yes

and drew him down to me so he could feel my breasts all perfume

yes

and his heart was going like mad

and yes I said yes I will Yes.

ייִדיש: שלום בערגער

פֿאַר דיר שײנט די זון האט ער אַ זאג געטאן דעמאלט װען מיר זײנען געלעגן צװישן די ראָדאָדענראָנס אױף האַוט העד אין גרױסן טװיד־אנצוג און שרױענעם הוט יענעם טעג ווען איך האָב אים געבראַכט בעטן מיך מיט אים חתונה האָבן יאָ צו ערשט אים געגעבן דעם ביסן מאָנקוכן פֿון מויל אַרויס געווען ואָדר ווי איצט יא 16 יאר צוריק גאט מיינער נאך יענעם לאנגן קוש האב איך כמעט פארלוירן דעם אָטעם יא ער’ט געזאגט איך בין א בארגבלום יא מיר זענען אלע בלומען יא א פרויס קערפער יא אזא אמת האט ער געזאגט איןַ זיין לעבן און די זון שיינט פאר דיר היינט יא דערפאר איז ער מיר געפעלן ווייל איך האב געזען ווי ער פארשטייט אדער שפירט וואס ס’איז א פרוי און כ’האב געוואוסט אז איך האב אלע מאל געקענט אים איבעררעדן און כ’האב אים געגעבן די גאנצע תאווה וואס איך קען נאר און אים געפירט ביז ער האט מיר געבעטן צו זאגן יא און כ’האב צו ערשט נישט געענטפערט בלויז איבערגעקוקט איבערן ים און הימל געטראכט פון אזוי פיל זאכן וואס ער ווייסט נישט דערפון מולווי און מיסטער סטענהאפ און העסטער און פאטער און דעם אלטן קאפיטאן גרייווס און די מאטראסן וואס שפילן אלע-פייגך-פליען און כ’זאג-סטופ און וואשן-געשיר האט מען דאס גערופן אויפן האוון און דער וועכטער פארן גאווערנארס שטוב מיט דער זאך ארום זיין ווייסער קאסקע א רחמות אויפן יאט האלב געבראטן און די שפאנישע מיידלעך וואס לאכן אין זייערע שאלן און זייערע הויכע קאמען און די ליציטאציעס אין דער פרי און גרעקן און די אידן און די אראבער און איין טייווול ווייסט ווער נאך פון אלע עקן איייראפע און דיוק סטירט און די עופות-מארק קווקאען מחוץ לארבי שיירונס און די אייזלען נעבעך גליטשן זיך פארשלאפן און די מטושטושע טיפן אין די כאלאטן שלאפן אין שאטן אויף די טרעפ און די גרויסע רעדער פון די וועגענער פון די ביקן און דער אלטע שלאס אלט טויזנטער יארן יא און יענע שיינע מוסולמענער אין ווייסן הילוך און טורבאנען ווי מלכים בעטן זאלסט זיך צוזעצן אין זייער ביסל געשעפט און ראנדא מיט די אלטע פענצטערס פון די פאסאדאס אויגן קוקנדיק א רעשאטקע באהאלטן ביי איר געליבטער צו קושן דעם אייזן און די וויינגעשעפטן נישט דערעפנט אויף דער נאכט און די קאסטאנעטן און די נאכט מיר האבן פארשפעטיקט די שיף ביי אלזשעסיראס דער וועכטער א רואיקער ארומגייענדיק מיטן לאמטערן און אוי יענער שרעקעדיקער טיפער שטורעם אוי און דער ים דער ים שארלעך רויט א מאל ווי פייער און די הערלעכע שקיעות און די פייגנבוימער אין די אלאמעדא-גארטנס יא און די אלע מאדנע געסעלעך און ראזע און בלאע און געלע הייזער און די רויזגארטנס און די יעסאמין און געראניומס און קאקטוסן און גילבראלטאר מיידלווייז ווען איך בין געווען א בארגבלום יא ווען איך האב צו זיך אריינגעלייגט א רויז אין די האר ווי די אנדאלוסיאנער מיידלעך פלעגן ניצן צי זאל איך טראגן א רויטן יא און אזוי האט ער מיר געקושט אונטערן מוסולמענישן מויער און כ’האב געטראכט זאל זיין ער אזוי גוט ווי א צווייטער און דערנאך האב איך אים געבעטן מיט די אויגן ער זאל בעטן ווידער יא און דעמאלט האט ער מיך געבעטן וואלט איך יא צו זאגן יא מיין בארגבלום צו ערשט האב איך אים ארומגענומען יא און אים אראפגעפירט צו מיר ער זאל קענען שפירן מיינע בריסט כולו פארפום יא און זיין הארץ קלאפט ווי משוגע  און יא כ’האב געזאגט יא איך וויל  י  א.

Here is an English translation of Boris Sandler’s review of our new pop-up Yiddish boutique theater:

This past November, I was invited to the debut of a brand new theater in the New York Yiddish world. It is called Der Royter Kuter–The Red Tomcat, an undertaking of the Congress for Jewish Culture.

A new Yiddish theater is of course yet another way to connect directly with the Yiddish audience. So what’s not to be happy! But what is it that the little red tomcat wishes to say with its “Meow?”

For its premiere, the theater chose two separate stories by Avrom Sutzkever: Lupus and Where the Stars Spend the Night. The choice of these two literary works was compelling and at the same time raised some doubts: compelling––the concept of presenting works not conceived for the theater, and for the very same reason it raised those doubts.

So interest and curiosity for this theatrical innovation drove me out of my home on a cold, rainy evening to journey into Manhattan. I had already read the two stories, sent to me electronically in both the original Yiddish and in English translation. That same “packet” had been sent to each attendee at the premiere, in total 10 people.

The Red Tomcat occupied a small apartment, with the performance taking place in the front room. The intimate salon atmosphere, the walls on which were hanging works by Yonia Fain (incidentally, along with the texts we also received illustrations to the two stories drawn by Yonia Fain, raised in Sutzkever’s Vilna and a close friend of the writer), and one corner into which had been shoved a chair and a small table with a kerosene lamp, a pipe, and a manuscript––the show’s entire entourage; awakening even before the performance began an almost mystic mood to introduce Sutzkever’s surrealist tale Lupus.

The production’s director, Moshe Yassur, is well acquainted with the art of the theatrical hint and how to say much with the barest artistic means, as he has shown in his recent Yiddish stagings of Ionesco’s Rhinoceros and Miller’s Death of a Salesman. When the main character of Lupus (Shane Baker) lights the kerosene lantern and a broken, bifurcated shadow spreads out over the walls of the corner, you immediately understand that the location of the “stage” has been chosen with precision.

Baker, as a Yiddish actor, finds himself presently in full bloom, with regular appearances across America as well as for Jewish communities throughout the world. He likes to experiment. And, most importantly, he is faithful to the Yiddish word and to the theatrical tradition.

The dialogue between the author and the shadow named Lupus occurs “between earth and heaven, when it has grown so still that you can hear the breathing of the corpses…” The poet’s vision is riven, because he exists in two worlds––the world of yesterday’s shadows and a present as ephemeral as the “dancer of smoke” who winds her way up out of his pipe.

“Lupus” in Latin means wolf. Growing up, his parents called our hero Velvl, but later, among the Gentiles, he became “Lupus.” And when the Nazis arrived, he went into business selling the dearest merchandise of all, inherited from his father the apothecary: cyanide, with which he “rescues Jews from life.” “But Lupus doesn’t give his merchandise away for nothing. There is a price and the price grows ever higher. And the less cyanide he has, the more precious stones he demands…”

Not an easy piece of “merchandise” for the director and the actor to present. To tell the truth, while reading the story Lupus, I found it somewhat confusing. But during the performance, I gave myself over completely to the artists–Yassur and Baker. They guided me through the intricate paths of Sutzkever’s poetic prose, which is bursting with wild metaphors and allusions.

The second act presents the second Sutzkever tale, Dortn vu es nekhtikn di shtern (Where the Stars Spend the Night). Seemingly two separate tales, and yet they are internally bound. The knot is the Holocaust, the Great Destruction which never ends. It awakens memories and interrupts the continuity of the present with mirage-like figures from the life cut short.

SHE, in contrast to Lupus, enters the present like a ghost in a wedding gown, or maybe an angel… and again, as in Lupus, there is a dialogue, now between the poet and the young woman named Lili (Miryem-Khaye Seigel); a dialogue woven of silence, because souls that are in love do not speak with words, just as eternity needs no measurements of time…

We salute the new theater Der Royter Kuter on its successful beginning. The New York Yiddish world has been in need of a literary word spoken with quiet conviction. Fortunately, Yiddish literature is lately being brought out of the ritual vault of the libraries, and there is active digitization of our literature, making it much easier to get hold of without even leaving one’s house. But theater remains a living thread to bind souls together in conversation via the spoken word.

The Red Tomcat finds itself in good hands and on a proper path. Let’s wish it generous supporters and good friends.

––Boris Sandler, YiddishBranzhe 1 December 2019

From Moyshe Kulbak’s collection “Velfishe Lider” [Wolfish Songs], this poem describes a shirt-tail relative who exhibits a trained bear.  What might seem totally “unJewish” behavior today was apparently at least marginally Jewish behavior at the time.  Of course, Kulbak specializes in describing dorfsyidn outside the accepted traditional Jewish norms, as in one of his best known poems, the cycle Raysn [White Russia] when he memorializes the farming family from which he came.  Here the behavior is even more outside the accepted norms:  this relative not only trains a bear, but conducts himself like one.  Kulbak writes of his marrying and beating to death twelve wives (whence, presumably, his nickname – “The Ten Commandments”, meaning the knuckles with which he murders his wives).  His 13th wife is a witch who bears him a child, so “Ten” kills her more slowly…

משה קולבאַק:  עשׂרה־דבירא

פֿון “וועלפֿישע לידער”

געהאַט האָט דער זיידע אַ קרובֿ אַ טרײַבער פֿון בערן,

אַ ייִד, וואָס פֿלעגט מאַכן קאָנצערט אויף די גרויסע ירידן.

דעם בער פֿלעגט דער קרובֿ בײַ טאָג אויף די קייטן פֿאַרשמידן,

בײַ נאַכט פֿלעגט ער טאַנצן מיט אים בײַ דער שײַן פֿון די שטערן.

מע האָט אים געגעבן דעם נאָמען עשׂרה־דבריא,

די קנאָכיקע הענט ביז די קני, מיט אַ שאַרבן אַ גלאַטן,

אַן אַלטער פֿאַרשלומפּערטער קאָפּ אויף אַ גוף אַ האָרבאַטן,

און דאָס האָט געטראָגן מיט פֿעל און מיט שווייס, ווי אַ חיה.

איז ער געגאַנגען בײַ נאַכט מיט דעם בער אויף די וועגן;

עשׂרה פֿאָרויס, און דער בער פֿלעגט אים הינט באַגלייטן,

און טאָמער אַ באָרוועסער פּויערל קומט זיי אַנטקעגן —

אַ בורטש האָט געגעבן דער בער און אַ קלונג מיט די קייטן.

עס זײַנען געשטאָרבן פֿון פּײַן בײַ עשׁרה די ווײַבער;

בײַ נאַכט פֿלעגט ער אויסטאָן זיי נאַקעט און אָנהייבן שלאָגן,

דאַן האָט זיך געהערט אויפֿן דאָרף אַ פֿאַרטײַעטער קלאָגן

און חבֿרה־קדישא פֿלעגט וואַשן דאָס בלוט פֿון די לײַבער…

דאָס דרײַצנטע ווײַב האָט געשעמט פֿאַר אַ וועדמע אין ליטע,

זי האָט אים אַ טאָכטער אַ יאָר נאָך דער חופּה געבאָרן,

עשׂרה־דבריא האָט אויסגעצאַפּט שטיל אירע יאָרן,

מע האָט פֿון דער וועדמע די ביינער געלייגט אויף דער מיטה.

געווען איז עשׂרה־דבריא אַ טרײַבער פֿון בערן,

אַ ייִד, וואָס פֿלעגט מאַכן קאָנצערט אויף די גרויסע ירידן.

דעם בער פֿלעגט דער קרובֿ בײַ טאָג אויף די קייטן פֿאַרשמידן,

בײַ נאַכט, פֿלעגט ער טאַנצן מיט אים בײַ דער שײַן פֿון די שטערן.

For information on this upcoming show, see The Jewish Week, The English Forward, and The New York Times.

For information and reservations, visit The New Yiddish Rep.

For more information on the translator, Shane Baker, see this New York Times article.

Maestoso Patetico

פּרץ מאַרקיש

איך בין אויף אַן אָרעמען מאָלצײַט פֿאַררופֿן און ווייס ניט

וווּהין און צו וועמען,

עס גלעקערן גלעקער פֿון קלויסטערס מיט רויטע

צעבלוטיקטע צלמים,

אין פֿענצטער אין אַלע איז ליכטיק און אומעטום

שוימיק די שײַן איז,

עס פּאָרן זיך ווינטן — די שׂימחה וועט דאָרט זײַן,

די שׂימחה זײַן דאָ וועט,

מע דאַוונט, מע שאַלט: — למנצח לפּרץ בן דוד!

און כ’קען ניט דערגיין און איך קען ניט באַנעמען: —

וווּהין און צו וועמען…

אָ, ווינטן, אָ, ברידער,

איר ווייסט ניט, בײַ וועמען איז הײַנט אַזאַ שׂימחה?

וווּהין כ’בין פֿאַררופֿן?

איך זינג אויפֿן וועג אונטער אַלעמענס פֿענצטער

און אַלעמענס הויפֿן,

פֿאַרשפּעטיקן כ’זאָל ניט מײַן ליד אונטערוועגנס

צו דעם אָרעמען מאָלצײַט,

איר ווייסט ניט, בײַ וועמען איז הײַנט אַזאַ שׂימחה?

אָ, ס’איז אַ לוויה!  מע טראָגט זעקס און צוואַנציק

פֿאַרשניטענע יאָרן

אויף זוניקער מיטה געבונדן, ווי האַרבסטיקע סנאָפּעס אין גאַרבן,

פֿון איינעם אַן אורח, וואָס איז אויף די וועגן,

זיך פֿרעגנד אויף שׂימחות, געשטאָרבן,

מע טראָגט זעקס און צוואַנציק פֿאַרשניטענע יאָרן

מיט כּלי־זמרשע רייען,

און טאַנץ איך מיט פֿרייד נאָך מײַן אייגענער מיטה

פֿון זוניקער שׂימחה־לוויה…

אַ הפֿקר־בראָדיאַגע וועט הײַנט בײַ דיר, גאָט,

זײַן אין ליכטיקן היכל,

מע רופֿט מיך צו זון אויף מיט ערשטער עליה,

מײַן ברכה כ’זאָל מאַכן אויף איר — אויף דער תּורה פֿון אַלע פּלאַנעטן און וועלטן!

איך וויל ניט, איך וויל ניט פֿאַרשפּעטיקן, מאַמע,

כ’בין עולה לחמה…

פֿון רײַסן:  דער זיידע מיט די פֿעטערס…

משה קולבאַק

אָ, דער זיידע פֿון קאָבילניק איז אַ ייִד אַ פּשוטער,

אַ פּויער מיט אַ פּעלץ און מיט אַ האַק און מיט אַ פֿערד…

און מײַנע זעכצן פֿעטערס און מײַן טאַטע —

ייִדן פּראָסטע, ייִדן ווי די שטיקער ערד,

טרײַבן פּליטן אויף די טײַכן … שלעפּן קלעצער פֿון די וועלדער…

און דעם גאַנצן טאָג געהאָרעוועט ווי כלאָפּעס,

עסט מען וועטשערע פֿאַר נאַכט צוזאַמען פֿון איין שיסל,

און מען פֿאַלט אַנידער אין די זעכצן בעטן ווי די סנאָפּעס.

דער זיידע, אָ, דער זיידע קלעטערט קוים אַרויפֿעט אויפֿן אויוון,

ער איז דער אַלטיטשקער בײַם טיש אַנטשלאָפֿן שוין געוואָרן,

נאָר די פֿיס — זיי ווייסן, פֿירן זיי אַליין אים אָפּ צום אויוון…

דעם זיידנס גוטע פֿיס, וואָס דינען אים פֿון כּמה יאָרן…

פֿון רײַסן:  דער זיידע מיט די פֿעטערס…

משה קולבאַק

אָ, דער זיידע פֿון קאָבילניק איז אַ ייִד אַ פּשוטער,

אַ פּויער מיט אַ פּעלץ און מיט אַ האַק און מיט אַ פֿערד…

און מײַנע זעכצן פֿעטערס און מײַן טאַטע —

ייִדן פּראָסטע, ייִדן ווי די שטיקער ערד,

טרײַבן פּליטן אויף די טײַכן … שלעפּן קלעצער פֿון די וועלדער…

און דעם גאַנצן טאָג געהאָרעוועט ווי כלאָפּעס,

עסט מען וועטשערע פֿאַר נאַכט צוזאַמען פֿון איין שיסל,

און מען פֿאַלט אַנידער אין די זעכצן בעטן ווי די סנאָפּעס.

דער זיידע, אָ, דער זיידע קלעטערט קוים אַרויפֿעט אויפֿן אויוון,

ער איז דער אַלטיטשקער בײַם טיש אַנטשלאָפֿן שוין געוואָרן,

נאָר די פֿיס — זיי ווייסן, פֿירן זיי אַליין אים אָפּ צום אויוון…

דעם זיידנס גוטע פֿיס, וואָס דינען אים פֿון כּמה יאָרן…

מיר

פֿונעם ניסתּר

אוי, ווער ווייסט אונדז,

ווער זשע ווייסט אונדז?

אונדז די קינדער

נאָך פֿון אַלט־פֿאָלק,

נאָך פֿון אַלטן

אַלט כּנען:

מיר וואָס האַנדלען

נאָך פֿון דעמאָלט

און מיט ברודער

און מיט סחורות,

און מיט קינדער

מיר פֿאַרקויפֿן

צו די האַרן,

צו די גרויסע, —

און מיר וואָגלען

ווי ציגײַנערס

מיט די בײַדלעך

איבער צײַטן

און מיט האָב און גוטס

און ווײַבער

און מיט קינדער

און מיט הויזראָד —

שוין פֿון לאַנג,

פֿון לאַנג, פֿון דורות

מיט די שוואַרצע

קעפּ און אויגן,

מיט געדיכטע

בערד און ברעמען,

און מיט גנבֿות

אין די שויסן

און מיט מורא

אין די אויגן,

און מיט פֿאַלשע

וואָגן, מאָסן

צו באַהאַנדלען

אַלע לענדער

אויף פֿאַרשיידענע

זיי שפּראַכן

און באַשווערן זיך

מיט שבֿועות

און בײַ גאָט

אויף אַלע מערקן…

***

ווער זשע ווייסט אונדז,

ווער זשע ווייסט אונדז,

אונדז די הענדלער

פֿון דעם אַלטוואַרג

און פֿון אַלטע

שמאַטעס, קליידער,

וואָס שוין פֿאַלט אַראָפּ

פֿון יענעם,

וואָס עס וואַלגערט זיך

אויף מיסטן, —

און פֿאַרשמירט

פֿון טעג און וואָכן

און באַשפּעט

פֿון ווילדע, פֿרעמדע,

אויסגעשמירטע

און אָפּגעריסן

פֿון די הינט

פֿון פּריצימס הויפֿן

און פֿון יונגען דאָרט

און הוזק —

גויימס קינדער

אונדז באַלאַכן

הענדלער־טאַטעס

אין די אויגן, —

אין די הויפֿן,

אויך באַגלייטן

זיי אויף גאַס

און ווײַט אויף וועג…

***

אוי, ווער ווייסט זשע,

אוי, ווער ווייסט דאָס,

וואָס מיר מיינען,

און מיר טראַכטן

אויף די פֿעלקער,

אויף די גויים,

וואָס זיי טרעפֿן

דאַרף אין גיכן,

אויף זיי קומען

און אויף זיכער

אין דער קומענדיקער צײַט? …

— זעען זיי נישט:

בײַ אונדז קינדער

אָרעם, אָרעמער

באַזונדער,

שווײַגן־שווײַגנדיק

מיט מיינען

בלאַס און בלאַסער

נאָר פֿאַרביסן,

שלינג און שלאַנג

אַזוי זיך לאָזן

שטילע, שטילע

און אין בלאַסקייט

שטילע טרעטן

מיט אַ שמייכל,

מיט אַ בלאַסן,

נאָר אַ שאַרפֿן,

אַ פֿאַרביסענעם

אויף ליפּן

און באַהאַלטענעם

אין אויגן, —

אָט אָזוי,

אַזוי זיך לאָזן

אויף דער וועלט

און זיך צעשטעלן

אין די ווינקעלעך

פֿאַררוקטע,

שטיל, נישט אָנגעזען

פֿון הינטן —

בײַ די פֿרעמדע

און די רײַכע,

בײַ די פֿריילעכע, געזונטע,

דאָרט בײַ סעודות

און צו טיש?…

— זעען זיי נישט:

אָט די קינדער —

די, אָן מאַמעס

און אָן היימען,

די אָן לענדער,

און יתומים,

בלאַס און בלאַסער

אונטער הימל, —

גייען אום,

אַרום בײַ פֿרעמדע

אומעטום

אויף הינטערטירן

און מיט הענט,

מיט הענט אַרונטער,

און מיט הענט,

מיט זיי פֿון ווײַטן,

און מיט אויגן

חלש־אויגן,

נאָר באַטראַכטן,

אויסצוקוקן,

אויסצוזען,

וואָס דאָרט בײַ יענעם —

נאָר צו זען,

נישט אָנצורירן…

— ווייסט מען דען נישט,

אַז אַזוינע

בלאַסע שמייכלער,

קאַלטע שמייכלער

קענען האָב און גוטס

פֿאַרקויפֿן

און צעטיילן זיך

מיט יעמעמס

ווײַב און קינד

און שטוב און הויזראָד

און אויף שטול

פֿון הײַנט און מלך —

מאָרגן, מאָרגן

בשעת פֿאַלן —

וועלן קרוינען,

קעניג מאַכן

חוזק, חוזקן

צו לאַכן,

חוזק חוזקן

צו זעצן

אויף דעם שטול

מיט צונג,

מיט לאַנגן?…

— אָן גאָר שׂינאה,

אָן נקמה,

נאָר אַזוי זיך

און קאַלטבלוטיק,

ווען זיי זעען,

וועלן זען

פֿרעמדנס שׂר

פֿון פֿרעמדנס מזל

פֿון אַ לאַנד,

פֿון פֿאָלק און אומה

האַלט בײַם פֿאַלן

און ירידה

און ער וואַקלט זיך

שוין וואַקלט —

אים אַ פֿוס

דאַן אונטערשטעלן?…

***

אוי, ווער ווייסט אונדז,

אוי, ווער ווייסט אונדז:

מיר וואָס יאָרן לאַנג

געשפּאַנטע

אונטער יאָך

פֿון אונדזער גורל,

פֿון אַן אַלטן

און אַ בלינדן,

אַ פֿאַרזעעניש

פֿון מדבר,

אָן אַ גוף

און אָן אַ נאָמען, —

גייען אום

פֿון פֿאָלק צו פֿעלקער,

רײַטן דורך,

דורך דורי־דורות,

און מיר האָבן

גרויסע אויגן,

נאָר מיר האָבן

שטילע אויגן,

שטיל, נאָר אַלטע שוין

און שטומע,

און מיר זעען,

נאָר מיר שווײַגן,

און מיר האַלטן

איין נבֿואה,

וואָס אויף פֿאָלק

און וואָס אויף מענטש…

זעט מען דען נישט:

מיר אַזוינע,

וואָס מיר שטיל

באַגלייבטע לײַדן

גאָר פֿאַר אַלטע,

אַלט מזלות,

וואָס שוין לאַנג,

שוין לאַנג געוועזן,

אין דער אַלטער צײַט

פֿאַרגאַנגען,

און אַ גלגול

ערגעץ בלאָנדזשעט,

אין אַ שטערנדל

אין הימל —

דאָך מיר שלעפּן

אונטערטעניק

און מיר קלאָגן זיך

פֿאַר קיינעם,

נאָר מיט אויגן

שטילע קוקן

אַלע נאַכט

אַרויף צו הימל

און מיר קוקן נאָר

און זוכן

שטערן־שטערדל

פֿון אויבן,

דאָס אין הימל

ניט פֿאַרלירן

אין דער נאַכט

דאָס — אונדזער — הויכע

אונדז אין תּפֿילה

און אויף וועג…

זעט מען דען נישט:

אונדז אויף רוקן

רײַט די צײַט

אויף יענע וועגן

און בײַ נאַכט,

בײַ נאַכט אויף זאַמדן

אין דעם שווערן

הינטערוועגן,

טרײַבט אונדז אונטער

די, פֿון אויבן,

טרײַבט אונדז גלײַך

און מיט השגחה,

שטיל אין נאַכט

און אונטער שטערן

טרײַבט אונדז, טרײַבט

און פֿירט צו עפּעס?…

***

אוי, ווער ווייסט אונדז,

אוי, ווער ווייסט אונדז:

אונדז די אייניקלעך

פֿון  ד ע ם  פֿאָלק,

פֿון דעם ריינעם בלוט

און מאַמעס,

פֿון די מאַמעס

זיך געטובֿלט

האָבן אומעטום

אין וואַסער,

אויף דער גאָר דער וועלט

אין טעכער,

אויף דער גאָר דער ערד

אין קוואַלן,

אונטער אַלע,

אַלע הימלען, —

און אין שטילסטע

ווײַט־בײַנאַכטן

יונגע טעכטער

פֿלעגן פֿירן

צו די ווײַטע

פֿעלדערקוואַלן,

יונגע כּלות

דאָרט צו טובֿלען,

אין דער נאַכט

די כּשר־לײַבער,

אין דעם וואַסער

טעכטער־קינדער

פֿאַר דעם טאָג

פֿון זייער חופּה,

פֿאַר דעם אויפֿשטעלן

פֿון דורות,

פֿאַר דעם סוד

פֿון נײַע דורות,

צו דעם פֿאָלק

פֿון עלטסטע פֿעלקער…

***

אוי, ווער ווייסט אונדז,

אוי, ווער ווייסט אונדז:

אונדז די קינדער

פֿון די מאַמעס

און די איינציקע

אין דור איצט,

אונדז שוין איינציקע

און לעצטע,

וואַס מיר גייען אום,

ווי שאָטנס,

אין די טעג,

בײַ נאַכט צו חלום,

זיך צו חלום

און אין לעבן, —

און מיר גייען אום

און קוקן

און מיר זוכן,

נאָר מיט אויגן

נאָך אַזוינע

הײַנט אין צײַטן —

אויכעט בלאַסע

און פֿאַרטראַכטע

און פֿאַרחלומטע,

פֿאַרטרוימטע,

אויכעט פֿרעמדע

צווישן אײַך: —

— אָט די בלאַסע

מיר זיי זוכן,

וואָס דער צער זיי

אין די אויגן

און דאָס פֿרעמדעניש

אין קוקן,

און נאָר שטילע,

שטילע טרעטן —

זיי באַגעגענען

אין לעבן,

זיי אַרויספֿירן

פֿון דאַנען

און זיי אָפּפֿירן

פֿון אײַך: —

ווײַל —

אויסגעלאָזט האָט

איצט זיך אַלעס,

בײַ דעם פֿאָלק

די אַלטע, שטילע

פֿון דעם פֿאָלק

די רויִק קלאָרע,

יענע זקנים

אינעם שווײַגן

און די חשובֿע

מיט אויגן,

מיט די ריינע

און געזעצטע,

וואָס זיי זאָרגן

פֿאַר דער אומה

פֿלעגן יאָרן

אויף דער עלטער

און באַשײַנען אונדז

געזינדן,

נאָר מיט קוקן שטיל

אויף טאַטעס,

אַכטונג געבן

אויף די וועגן,

נאָר מיט לערנען

מיט די אויגן,

זעלטן עצהן זיי

מיט ווערטער:

אויסגעשטאָרבן

זײַנען יענע,

אָט די קלוגע לײַט,

די שווײַגערס,

וואָס צווישן זיי,

אויך זעלטן

און נאָר שטילערהייט

באַזונדער,

אין אַ ווינקל,

אין אַ רעדל

זיך צונויפֿקלײַבן

פֿלעגן,

נאָר אַ מאָל

און שטיל באַטראַכטן,

און צווישן זיך

אין חשיבֿות,

נאָר מיט ווינקען

און מיט מיינען

אונדז, די קינדער

דאָרט באַטראַכטן,

טאַטעס קומענדע,

נאָך זיי…

— איצט מיר שטייען

אין דער מיטן,

אַלטע צײַט

איז דאָך פֿאַרגאַנגען,

נײַע וועגן

נאָך פֿאַרהוילן,

און מיר שטייען

שאָף אויף סטעפּעס

און בײַ נאַכט

און אין דער פֿינצטער

קאָפּ צו קאָפּ,

בײַ רוקן — רוקן

און צונויפֿגעדריקט

אין רעדל,

אומבאַהאָלפֿן

און דערשראָקן,

שאָף און שעפֿעלע

אויף ערדן,

עפּעס פֿילט זיך

אין בײַנאַכטן,

עפּעס קומט אָן

פֿון דער ווײַטן

און עס שרעקט אונדז

ווינט פֿון טאָלן,

נאָר ס’איז נאַכט איצט

פֿון צו זען,

און דער הימל

איז פֿאַרוואָלקנט,

און אַ בליץ

איז זעלטן־זעלטן —

וועט דען גאָט

נישט זען

דעם מעמד

און פֿאַרלאָזן

שאָף בײַ נאַכטן,

און נישט שיקן זיי

קיין פּאַסטעך

פֿאַר דעם ווינט

און פֿאַר דער צײַט?…

פֿרעש

פֿון דוד בערגעלסאָנען

ראָבן שטייען אויף די פֿעלדער

צווישן זומפּן און יבשה,

שפּרינגען צווישן שוואַרצע קראָען

מיט געפּענטעט־קליינע פֿיסלעך

און זיי נאָגן

און זיי קלאָגן —

ראָבן האָבן קנאַפּ פּרנסה

דאָרט אין געגנט.

פֿון מאָרגנפֿרי ביז נאַכט און טונקל,

נאָר זיי וואַרפֿן ראָבן־בליקן

רעכטס, צום גרויסן שימלדיקן זומפּ,

און פֿאַרקאַרקען אים, פֿאַרקאַרקען

מיט תּרעומות פֿון אַנטוויינטן קינד.

*

און פֿאַרבײַ, אַזוי זיך,

גלאַט אַזוי

אין פֿאַרוועלקטן גראָזנגרוי

האָט אַ וועג זיך שטיל באַהאַלטן,

שטיל געדרימלט,

שטיל געשאָלטן

און פֿאַרוואַקסן ליגט אַזוי.

הערט, ווי ראָבן

נאָגן —

אַן אַלטער וועג

בײַם זוים פֿון זומפּ,

אַ שמאָלער וועג —

ר’פֿירט צום זומפּ —

ר’האָט פֿאַר קיינעם ניט קיין טרייסט.

*

יוירט דער זומפּ און יוירט.

אויסגעצויגן, מיט דרײַ עקן

נ’גאָרער ווײַט געבליבן שטעקן

און פֿאַרצויגן מיט זײַן גרינעם הײַטל,

און צעשפּרייט געלעגן מיט זײַן שטח

אינ’ם ווײַטן קאַנט,

און פֿאַרשוווּנדן אינעם ווײַטן

שמאָלן שפּעלטל

אינעם האָריזאָנט.

און געוואַכט אַלע נאַכט,

און געשראָקן הינט אין געגנט

מיט דעם גלאַנץ

פֿון זײַן געפֿרוירענער לבֿנה.

און פֿאַרטראַכט אַזוי געלעגן

מיט זײַן ביטול צו הינטס בילן

און מיט ווילן אײַנגעהערט זיך

ווי ס’קוואַקען, אייביק קוואַקען

זײַנע פֿרעש.

*

ז’אַלט דאָס קוואַקען אַלט —

טויזנטער מיט יאָרן!

און דער זומפּ — נאָך מער.

זײַן עקסטע ווײַט

האָט ווי געפֿרוירן

הימל דאָרט

געלעקט,

געמעקט

און נאָר אַ טאָרף־פֿאַבריק,

אַ חורבֿה דאָרט

אין ווײַטסטער ווײַט

אין זײַט,

אין נעפּלדיקער הייך

איר ריזן־קוימען

טיף פֿאַרשטעקט.

*

און געבליבן אַזוי הענגען

מיט פּוסטן פּלאָג,

מיט שטומען קלאָג

אויף וואַנדערער אַ מאָל

אין הויכע בלאָטע־שטיוול,

אויף אויסלענדער אַ פּאָר,

וואָס איין מאָל אין אַ יאָר

געבויט האָבן זי.

און אויסגעבראַכט זיך דאָ

אויף זומפּיק קאַלטן שויס

און ביטער דאָ געטראָפֿן,

און אומגליקלעך אַנטלאָפֿן.

ווער זײַנען זיי געווען? —

— רײַכע האָלענדער?

צי דײַטשן?

*

שטייט די טאָרף־פֿאַבריק אין וויסטן הפֿקר

יאָרן לאַנג געשלאָסן, פּוסט און הפֿקר,

ווי דאָס קוואַקען פֿון די פֿרעש.

דער זומפּ — ער יוירט:

זײַן הימל —

שמיל

און הינט, זיי בילן

נאַכט בײַ נאַכט פֿאַרגייען זיך

מיט שאַרפֿן פּיסק אַקעגן זומפּיקן לבֿנה־גלאַנץ

און בילן, בילן

ווי אויף אַ דולן

קעגן יעדן ווײַטסטן שאָרך,

קעגן יעדן מינדסטן האָרך,

אויפֿן נעקסטן אומבאַלעבטן גלאַנץ.

*

גלײַך ס’גנבֿעט זיך דאָרט איינער

אַן אומבאַוווּסטער איינער,

אַ נאַכטיקער אין קוקן, אַ שרעקלעכער אַזאַ!

אַ שומר אַ געניטער,

אַ בקי אין געוויטער,

אַן אַכזר און אַ היטער.

אַ שרעקלעכער אַזאַ!

גענענט ער אַלץ, גענענט ער,

נאַכט בײַ נאַכט אַלץ נענטער,

וואַרט ער אויס דאָ,

קוקט ער אויס דאָ,

מיט קאַלטן ווילן שטומען

גרייט ער זיך זײַן קומען.

*

יוירט דער זומפּ דאָרט, יוירט.

ווידמען זיך די פֿרעש און מערן,

קוואָקעס שרײַען און פֿאַרשווערן

און אַן אויג דאָרט איינס אַ וואַכס

קוקט אַהין פֿון אייביק־וואַך,

תּמיד ניכטער, תּמיד אָפֿן

קוקט עס אויס דאָ,

רעכנט אויס דאָ,

שפּיגלט אָפּ אין תּהום שוואַרצאַפּל

אַלץ וואָס האָט דאָ שוין געטראָפֿן. —

מעשׂיות, מעשׂיות זײַנען דאָ פֿאַרלאָפֿן!

— אַ פּריץ דאָ אַן אַדיר,

אַ שטיק עקשן, אַ שגעון,

וואָס אַהער פֿאַרטריבן גרויסע מחנות קנעכט,

און געגראָבן דאָ, גענישטערט

אין די טיפֿע יוירן־זומפּן, לאַנגע טעג און נעכט.

*

אַן ערדקענער אַ ווילד פֿרעמדער

האָט אַ מאָל דאָ שטום געבויערט,

שטום געגראָבן און געזוכט דאָ

אַזאַ בוימל, אַזאַ נעפֿט.

— געהער יונגע,

— געהער אַלטע,

מיט אויגן פֿרעמדע פֿאַרעקשנט קאַלטע

געבלאָנקעט האָבן וואָכן לאַנג דאָ

מיט וויסטן אויסזען

מיט ברודיק וועש.

*********************

אַלעס, אַלעס האָט פֿאַרשריגן —

ס’אַלטע קוואַקען פֿון די פֿרעש.

So, we couldn’t help overhearing the tuml about the fellow who won the Scripps 86th National Spelling Bee, thereby exposing how Merriam-Webster has mangled a word near and dear to the hearts of us all.  And then the matsoh ball hit the fan…

“S’taytsh?” hot di bobe geshrign – “What do you mean?” cried Grandmother (she was offended by the number of the noun), “Who ever heard of one kneydl?? KNEYDLEKH darf men zogn un iberhoypt darf men kneydlekh ESN … Kh’lebn, eyn kneydl!? Di Miriam Weber darf zikh shemen in vaytn haldz arayn!”

Still others were offended by the unorthodox tranSCRIPPStion of the word.  So, having nothing better to do, your humble kokhlefl decided to mix in.

First off, the word is indeed also in German (albeit as a dialect word) “knödel”, meaning dumpling. Dos is eyn mol fish… (ie, we’ve now dispensed with that point).

It would have been nice if the young man had given a proper YIVO transliteration of the word (and by the way, it’s kneydl be you Litvak or Galits.  The YIVO system is transliteration, so one writes it the same way regardless of dialect, just as one should ideally write Yiddish in the Yiddish alphabet using the standard system, regardless of pronunciation).  But apparently, someone somewhere along the way, an emeser khokhem fun der ma-nishtane, decided that k-n-a-i-d-e-l would be the best way to go.  We can only hope we never have to eat in that person’s kitchen.

Now as to the bobes dayge, the question of number, well, who ever ate just one?! Nonetheless, in Yiddish there are a few uses for the lonely kneydl.  See if you can toss them out among your friends this weekend.  You’re guaranteed to have a [matsoh] ball:

A yidl a kneydl, meaning a portly little fellow.  In general, things round or fat can be explained through comparison with a kneydl.

Er vil a kneydl un me git im an afikoymen, (not nice):  He wants a zaftik girl and he gets a skinny ugly one.  A tall skinny guy would be a langer loksh, but be careful with the usage, it might also imply he’s stupid.

Shmeltsn zikh (far nakhes) vi a kneydl in puter.  To be happy as a matsoh ball in butter, which plays a bit on “shmeltsn” meaning “to add fat” and “zikh shmeltsn” meaning “to delight in”.

Eydl vi a kneydl: as delicate as a matsoh ball, ie … not very delicate :/    On this one, I’m not so sure that the folk has it right.  A matsoh ball can be quite delicate (though I’ve rarely seen one blush).  I think now of Henny Wenkart’s outstanding poem in Love Poems of a Philanderer’s Wife (put into Yiddish by Mindl Rinkewich):

Mother’s matzah balls were fluffy, loose,

Shapeless as the pale yellow Griessnockerl of Vienna

Just eggs, fat, water, salt and matzah meal.

The batter a bit soft: chilled firm, then quickly simmered.

 

I married into German Jews.  Here the Pesach soup plates offer

Perfect little prebaked spheres, a hint of nutmeg.

These matzah balls are dense, tough, unforgiving.

 

Mayn mames kneydlekh zaynen geven pukhne loyz

on a geshtalt vi dos blase gele grisnokerl fun Vin

bloyz eyer shmalts vaser zalts un matse-mel

dos shiterteyg a bisl veykh: biz festkeyt tsugekilt dan shnel untergezidt.

 

Di makhetonim – daytshe yidn.  Do git men oyf di peysekh-teler

fulkum kleyne in foroys gebakene sferes, an ontsuherenish fun mushkat.

Di kneydlekh zayen gedikhte harte un zey zaynen gornit moykhl.

If you’d like the gantse megile on the case of the boy who meant not the hagode but only the Merriam-Webster, check out the Yiddish Daily Forward. The English Forward has some interesting thoughts on the subject as well, both here and here.  But the prize for the most risque headline on this topic goes to the Washington Post, who wrote Teen Nails Knaidel, Wins Spelling Bee.  Shades of American Pie!

Yiddishist and author Michael Wex can be heard commenting on the kneydl affair as well this weekend on All Things Considered.

Nu, hot a gutn shabes!