When the Candles Lighted

(Story by Emil Kalin)

Kalin tells the tale of a grandfather who wants to pass along his passion for Yiddish theater to his grandson, bringing him to a performance in Israel by one of his countrymen from Europe.  Approaching the actor after the show to introduce his disinterested grandson, the grandfather is rebuffed by the actor and embarrassed in front of his grandson.

 

אַז די ליכט האָבן זיך אָנגעצונדן

דערציילונג פֿון עמיל קאַלין (ישׂראל)

יאַנקעלע, דער באַרימטער ייִדישער “סטאַר” איז געשטאַנען אונטער דער חופּה. אַ קליין מענטשעלע מיט אַ גרויסן קאָפּ, וואָס איז געווען ווי צוגעקאָוועט צו דער פּלייצע, האָט ער געטראָגן אַ שוואַרצע, שײַנענדיקע “טאָקסידאָ”, ווי אַן איטאַליענישער מאַפֿיאָנער פֿון אַן אַנדער פֿאָרשטעלונג. דאָס רעקל איז געווען אויף אים ענג, ער האָט נישט געקענט אויפֿהייבן די הענט; האָבן זײַנע באַוועגונגען אויסגעזען, ווי ער וואָלט געווען אַ ראָבאָט. דערפֿאַר אָבער האָבן זיך די שוואַרצע הויזן געשלעפּט נאָך אים און אַלע מאָל זיך פֿאַרטשעפּעט פֿאַר די אָפּצאַסן פֿון זײַנע לאַקירטע שיך.

אויף זײַן פֿאַרשוויצטן פּליך איז געלעגן אַ ברייטע סאַמעטענע יאַרמלקע מיט אַ זילבערנעם ראַנד. ער האָט זיך באַמיט וואָס ווייניקער צו רירן מיטן קאָפּ, נישט מאַכן קיין פּלוצעמדיקע באַוועגונגען, אַז די יאַרמלקע זאָל, חלילה, נישט אַוועקפֿליִען. דאָס איז שוין געהאַט געשען אין אַ פֿריִעדריקער פֿאָרשטעלונג, אָבער דעם עולם איז דער קונץ גראָד געפֿעלן געוואָרן; ער האָט עס אויפֿגענומען, ווי ס׳וואָלט געווען אַזוי פֿאַרטראַכט פֿונעם רעזשיסאָר. יאַנקעלען גופֿא איז דער “קונץ” ווייניקער געפֿעלן, ווײַל צווישן אים און זײַן פּליך איז אָנגעגאַנגען אַ שטילע מלחמה.

וואָס האָט ער שוין נישט געטאָן אין דער דאָזיקער מלחמה: גענוצט פֿאַרשידענע שמירעכצן און פּילן, אויסגעפּרוּווט כּלמיני סגולות, רויטע בענדלעך, אַמולעטן, געטאָן מיצוות; אָבער אַן אומזעעוודיקע האַנט האָט ווײַטער געקאָסעט זײַנע זילבערנע האָר אומברחמנותדיק. ס׳האָט אויסגעזען, אַז וואָס מער ער גיט אויס געלט אויף די אַלע הייל־מיטלען, אלץ מער האָר פֿאַלן אַ קרבן אויף דעם כּמעט שוין הוילן שלאַכט־פֿעלד.

לעבן יאַנקעלען איז געשטאַנען די כּלה: אַ דיקע פֿרוי מיט אַ גוידער, ברייטע היפֿטן און ריזיקע, פֿאַרוועלקטע בריסט, וואָס האָבן זיך געלאַסן אָנגעשפּאַרט אין איר הויכן בויך. זי איז געווען העכער פֿונעם חתן מיט אַ קאָפּ, אויב נישט נאָך העכער. איר פּנים האָט אויסגעזען מיד, אַזוי אַז, נישט די פּודער, צעשיט איבערן פּנים מיט אַ ברייטער האַנט, און נישט די פֿעט־באַשמירטע רויטע ליפּן זײַנען שוין נישט געווען בכּוח צו מאַכן זי זאָל אויסזען ייִנגער. איר קלייד האָט אויך אײַנגעזאַפּט ריחות פֿון דעם טעאַטראַלן רעקוויזיט־אַלקער, וואָס ווערט חדשים־לאַנג נישט דורכגעלופֿטערט.

דער חתן האָט זיך ווי אויפֿגעכאַפּט און אויסגעשריִען: „אויב איך וועל דיך פֿאַרגעסן, ירושלים…” — זײַן פֿוס האָט נישט געטראָפֿן פּינקטלעך אינעם גלעזל, אָבער עס האָט זיך סײַ-ווי צעבראָכן מיט אַ טראַסק. די כאָפּטע מחותּנים האָבן זיך געקושט, זיך געוווּנטשן מזל-טובֿ און זיך געלאָזט גיין אַ טענצל. דער עולם אין זאַל, אָנגעשטעקט פֿון דער שׂימחה אויף דער בינע, האָט צוגעפּאַטשט מיט די הענט צום טאַקט…

דער רויטער, שווערער פֿאָרהאַנג איז געפֿאַלן, שאַפֿנדיק אַ מחיצה צווישן דעם פּובליקום און די אַקטיאָרן. דאָס ליכט אין זאַל האָט זיך אָנגעצונדן.

נתן איז געזעסן אײַנגעקאָרטשעט אין זיך. דער בלויער פּול־אָווער און די פֿאַרלייגטע הענט האָבן געזאָלט באַשיצן זײַן קערפּער פֿון דעם קאַלטן אָטעם פֿונעם לופֿטקילער. דעם קאָפּ האָט ער געהאַלטן אַ ביסל אָנגעבויגן אין אַ זײַט, ווי געפּרוּווט זיך אָנשפּאַרן אין דעם לינקן אַקסל.

נתנס זיידע האָט זיך געריבן די הענט אַ צופֿרידענער: “האָסט געזען יאַנקעלען? כ׳האָב דיר דען נישט געזאָגט, אַז ער איז דער בעסטער אַקטיאָר אויף דער וועלט!” זײַנע קליינע, לעבעדיקע אויגן האָבן געשײַנט.

“יאָ, טאַקע” — האָט נתן געענטפֿערט.

די געשעענישן פֿון דער פּיעסע האָבן פֿאַרנעפּלט זײַן מוח.

יאַנקעלע האָט געשפּילט די ראָלע פֿון אַן אָרעמען שנײַדער אין אַ שטעטל ערגעץ אין אוקראַיִנע, וואָס נתן האָט גלײַך פֿאַרגעסן ווי עס הייסט. דער הויפּט־העלד איז געווען אַן ערלעכער ייִד: מיט אַ בערדל און פּיאות, געטראָגן אַ טלית-קטן. בקיצור, אַ ייִד פֿון דעם אַלטן שניט. צוליב עפּעס אַ סיבה האָט ער געמוזט שטעלן די פֿיס אויף די פּלייצעס און אַוועקגעפֿאָרן אין דער גאָלדענער מדינה.

אויף דער שיף קיין אמעריקע האָט יאַנקעלע, דאָס הייסט דער שנײַדער־בחור, זיך פֿאַרדרייט מיט אַן אויסגעלאַסענער פֿרוי, וואָס האָט אים פֿאַרשלעפּט אין איר פּאַסטקע. ער האָט איר געזונגען אַ “סערענאַדע” מיט יאַנקעלעס קול פֿון עגלה-ערופֿה, און געטאַנצט מיט איר אַ טאַנץ, וואָס האָט אויסגעזען ווי אַן אַקצידענט צווישן וואַלס און טאַנגאָ.

גלײַך נאָך דעם האָט זי אים פֿאַרביטן מיט אַ מיליאָנטשיק — אַ דיקער פּאַרשוין מיט אַ קובאַנער ציגאַר אין מויל.

יאַנקעלעס צער איז געווען אין-לשער גרויס, האָט ער ווידער געזונגען. דערנאָך זײַנען די געשעענישן געוואָרן אומקלאָר, פֿאַרדרייט, און פֿאַרפּלאָנטערט… אָבער וואָס האָט נתן יאָ פֿאַרשטאַנען, אַז אַלע אַמעריקאַנישע ייִדן, מיט וועלכע דער שנײַדער־יאַנקעלע האָט געהאַט צו טאָן, האָבן אים אָפּגענאַרט, אַרײַנגעשטעקט שטעקנס אין די רעדער. זיי האָבן געזען אין אים אַ קלאָון, אַ יאָלד; זיי האָבן אויסגעלאַכט זײַן שלעכטן ענגליש, זײַנע אַלטמאָדישע, פּראָווינציעלע פֿירעכצן.

יאַנקעלע האָט זיך געסטאַרעט אַרויסצורופֿן בײַם עולם די פֿײַנסטע געפֿילן צו זײַן העלד, און געריסן זיך דעם גאָרגל, ווי אַ קראָ אויף דער לבֿנה. דער סוף איז געווען אַ גוטער: אַ טאָכטער פֿון עפּעס אַ גרויסן גבֿיר האָט זיך פֿאַרליבט אין אים און זיי האָבן געשטעלט אַ חופּה…

דאָס פּובליקום האָט שוין געהאַט פֿאַרלאָזט דעם זאַל, זיך אַרויסגערוקט פֿון די צוויי ברייט־צעעפֿנטע טירן — שטיל, אָבער גײַסטיק באַרײַכערט.

יאַנקעלע איז אַראָפּ פֿון דער בינע און זיך געלאָזט גיין צו זײַן צימער, מיט די זעלבע קורצע, אײַליקע טריט, מיט וועלכע ער האָט די גאַנצע פֿאָרשטעלונג געפֿירט זײַן העלד, דעם קליינשטעטלדיקן שנײַדער. לעבן דער טיר, אויף וועלכער ס׳איז געהאָנגען די אַפֿיש פֿון דער הײַנטיקער פֿאָרשטעלונג, האָט ער זיך אַ ווײַלע פֿאַרהאַלטן. פֿון אונטערן טיטל — “אוי וויי, אַמעריטשקע”, האָט אויף אים געקוקט זײַן אייגענער פּאָרטרעט: אַ קײַלעכדיק, ראָזעווע פּנים, מיט אַ פּאָר גלאַנציקע אויגן און אַ שמייכל, וואָס נאָר אַן עכטער אַמעריקאַנער “סטאַר” קאָן אַזוי שמייכלען.

יאַנקעלע האָט אַ שטופּ געטאָן די טיר מיט דער האַנט, וואָס האָט געטראָפֿן פּונקט אין זײַן פּאָרטרעט. “אַ פּנים האָב איך”, האָט ער אַ טראַכט געטאָן…

ער האָט זיך גענומען איבערטאָן, יאָרן לאַנג האָט ער געטרוימט וועגן די אָנגעזעענע ראָלעס אין “הבימה”: האַמלעט, דער קעניג ליר, ראָלעס וואָס שמעקן מיט אייראָפּע און קולטור… ער האָט באַשולדיקט דעם ייִדישן טעאַטער אין זײַן דורכפֿאַל. ער האָט געהאַסט די פּיעסעס, די ראָלעס, דעם עולם.

ער האָט געוווּסט, אַז הײַנט, אַזוי ווי תּמיד, וועלן וואַרטן אויף אים די זעלבע נודניקעס; זיי וועלן אים כאַפּן בײַם אַרבל, פֿאַרשפּריצן אים מיט טראָפּנס שפּײַעכץ בשעתן רעדן, אַרײַנשרײַען אים אין אויער, ווי מע טוט עס, ווען מע רעדט מיט זיי, דולן אַ קאָפּ מיט זייערע חכמהלעך, געבראַכט נאָך פֿון זייערע שטעטלעך, און דער רוח ווייסט מיט וואָס נאָך. יאַנקעלע הערט די זעלבע מעשׂיות שוין אַן איבער פֿופֿציק יאָר.

נתן און זײַן זיידע האָבן, סוף־כּל־סוף, אויך פֿאַרלאָזט דעם זאַל. לעבן דעם טעאַטער האָבן זיך דאָ און דאָרט געזאַמלט קופּקעלעך מענטשן, די געטרײַסטע ליבהאָבער פֿונעם ייִדישן טעאַטער: ס׳רובֿ באַיאָרנטע פֿרויען — פֿון זייערע העלדזער זײַנען געלעגן שווערע קייטן, אין די אויערן האָבן זיך געהוידעט אויעררינגלעך פֿון פּראָסטן, באַגילדטן מעטאַל, מיט שטיקלעך גלאַנצנדיק גלאָז פֿון אַלע קאָלירן.

די געציילטע מאַנצבילן האָבן גערעדט הויך און יעדעס מאָל געשנײַצט די נאָז אין גרויסע צעקנייטשטע נאָז-טיכעלעך. זיי זײַנען געווען אָנגעטאָן אין גרויע, אומגעלומפּערטע קאָסטיומען, מיט ווײַסע העמדער, וואָס דאָס קעלנערל האָט פֿאַרצויגן אין מיטן אַ קאָלירטער שניפּס.

דער זיידע האָט אָנגעכאַפּט נתנען בײַ דער האַנט און געזאָגט פֿריילעך:

“האָב צײַט, האָב צײַט. געוויינטלעך, נאָך די פֿאָרשטעלונגען קומען די אַקטיאָרן אַרויס און מע קען זיי זען אין לעבן. איך וועל דיך באַקענען מיט יאַנקעלען, ער איז דאָך אויך אַ באַטאָשאַנער…”

“איך בין געבוירן געוואָרן אין תּל-אָבֿיבֿ, נישט אין באַטאָשאַן”.

דער זיידע האָט אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט: “נישט וויכטיק, אַז איך בין אַ באַטאָשאַנער, ביסטו אויך אַ באַטאָשאַנער”.

נתן האָט זיך אומגעקוקט, די מענטשן וואָס האָבן אים ארומגערינגלט זײַנען אים געווען אי נאָענט, אי אומבאַקאַנט — אַ מאָדערנער דור-המדבר: אַלץ וואָס ס׳איז געווען “דאָרט”, אין אייראָפּע און ס׳איז שוין מער נישטאָ, לעבט אין זייער האַרץ. ארץ־ישׂראל איז פֿאַר זיי געבליבן אַן אויסגעחלומט לאַנד פֿונעם חומש. אַן אויסגעוואָרצלטער בוים לאָזט נישט דאָס צווייטע מאָל קיין וואָרצלען.

די צאָל ווערטער וואָס זיי האָבן דאָ געקענט אין עבֿרית — דאָס לשון פֿון זייערע קינדער און אייניקלעך — איז קיינמאָל נישט געווען גרעסער פֿון דער צאָל, וואָס זיי האָבן גענוצט בײַם אײַנקויפֿן אין “מכּולת”, אָדער פֿרעגן, ווען ס׳וועט אָנקומען דער אויטאָבוס. זיי האָבן גערעדט וועגן קורצע, פּשוטע זאַכן, מעשׂה קינדער. זיי האָבן זיך כּסדר געיאָגט נאָך אַ נײַ העברעיִש וואָרט, וואָס איז תּמיד געווען מיט צוויי טריט פֿאַר זיי. נישט האָבנדיק דעם הײַנט, האָבן זיי זיך אָנגעכאַפּט, פֿאַרצווייפֿלטע, אין די קאַרגע רעשטלעך פֿון דעם נעכטן.

יעדער פֿון זיי האָט געהאַט אַ העפֿט, אָנגעפּאַקט מיט געדיכט פֿאַרשריבענע נעמען און טעלעפֿאָנען פֿון ווײַטע קרובֿים, וואָס קערן זיך אָן מיט זיי דורך עפּעס אַ פֿון-לאַנג-פֿאַרגעסענער מומע, און לאַנדסלײַט, וואָס זײַנען צעזייט און צעשפּרייט איבער דער וועלט…

אַ קליינוווּקסיקער מענטש מיט א גרויסן קאָפּ און אַ בלישטשענדיקן פּליך האָט זיך געשניטן דעם וועג צווישן דעם עולם — דאָס איז געווען יאַנקעלע. דער זיידע איז אים אַנטקעגנגעקומען מיט א ברייטן שמייכל און אַן אויסגעשטרעקטער האַנט, גרייט צו געבן אַ לײַטישן דרוק:

“יאַנקעלע, וואָס מאַכסטו?”

“אני מדבר גם עברית” — האָט יאַנקעלע אָפּגעענטפֿערט.

די ווערטער האָבן זיך געקײַקלט פֿון זײַן מויל מיט שוועריקייט, זיי האָבן געקלונגען פֿרעמד, ווי נאָכגעמאַכט. זײַן טרוקן קול האָט געהאַט אין זיך עפּעס הילצערנס, שטרענגס, שוין גאָר נישט ענלעך צו יענעם פֿריילעכן שנײַדערל פֿון דער פֿאָרשטעלונג, וואָס האָט קיין מאָל נישט פֿאַרלוירן דעם בטחון.

דער זיידע האָט ווײַטער גערעדט ייִדיש:

“געדענקסט, יאַנקעלע? אונדז זענ׳מיר געגאַן אין איין חדר, דײַן משפּחה האָט געוווינט פּונקט איבער דער גאַס.”

יאַנקעלע איז אַריבער אויף ייִדיש:

“איך געדענק נישט פּינקטלעך”, זײַנע הענט האָבן גענישטערט אומגעדולדיק אין די קעשענעס, — “אַנטשולדיקט מיר, איך בין זייער פֿאַרנומען, שלום!”

דער זיידע און נתן זײַנען געבליבן אַליין, זיי האָבן געשוויגן, ווי פֿאַרלוירענע קינדער וואָס קענען זיך קיין עצה נישט געבן.

“יאַנקעלע איז א גרויסער שטערן” — האָט דער זיידע איבערגעריסן די שווײַגעניש, — “ער איז פֿאַריאָגט אַ גאַנצן טאָג. וואָס קען מען טאָן? ער האָט נישט קיין קאָפּ פֿאַר מיר. אַיעדער איינער ציט אים אויף זײַן זײַט, מע דרייט אים אַ ספּאָדיק. נישט געפֿערלעך, מ׳עט כאַפּן מיט אים אַ שמועס אַן אנדערס מאָל”.

דער זיידע האָט געגעבן אַ מאַך מיט דער האַנט.

“יאָ”, — האָט געענטפֿערט נתן און זײַן קול האָט זיך צעבראָכן צווישן דעם יוד און דעם אַלף.