Dr. Paul Glasser: A Figure in the American Yiddish Landscape

In this interview, Paul Glasser, Co-Dean of the Weinreich Center for Yiddish at the YIVO, talks about his life growing up in Brownsville, Brooklyn, how his interest in Yiddish developed from casual childhood contact into a lifelong passion.  He discusses his doctoral dissertation on the system of gender determination for Yiddish nouns, his work on the English edition of Max Weinreich’s historic History of the Yiddish Language, and his upcoming bibliography of publications by the YIVO-Institute for Jewish Research.  He also discusses the meaning of raising a child in Yiddish, as he and his wife Gosia are raising their son, Sender.

 

אַ געשטאַלט אויפֿן אַמעריקאַנער ייִדישן פּייסאַזש

 דעם שמועס האָט געפֿירט באָריס סאַנדלער

הערשל גלעזער: טייל ציט מער צו שטאַרקע, און די אַנדערע —
צו שוואַכע. איך מיין, אַז אונדז אַלע וואָס פֿאַרנעמען זיך מיט ייִדיש,
ציט צו שוואַכע…

ס’איז שוין געוואָרן אַ טראַדיציע אָנהייבן אונדזער שמועס אין דער רובריק “אַ געשטאַלט אויפֿן אַמעריקאַנער ייִדישן פּייסאַזש” מיט דער פֿראַגע וועגן די קינדער־יאָרן. וואָס איז געווען די סבֿיבֿה, וווּ דו ביסט געוואַקסן? ווער זײַנען די מענטשן, וואָס האָבן דיך אַרומגערינגלט? צי האָבן זיי גערעדט ייִדיש? צו וויסן, פֿון וואַנען ס’האָט זיך אין דעם שיטערן וועלדל פֿון דײַן דור גענומען אַזאַ געוויקס, ווי דו, איז זייער וויכטיק צו באַקומען אַן ענטפֿער אויף די און אויך אַנדערע פֿראַגעס. 

איך בין אויפֿגעוואַקסן אין קאַנאַרסי, ברוקלין. געבוירן געוואָרן אין 1957, האָב איך דאָרט געוווינט ביזן יאָר 1969. דעמאָלט איז די געגנט באַשטאַנען פֿון 90% ייִדן, וועלכע האָבן זיך אַריבערגעצויגן פֿון בראָנזוויל און איסט-ניו־יאָרק. זעט אויס, אַז דאָרט איז שוין געווען אוממעגלעך צו לעבן. ביסלעכווײַז האָבן זיי זיך אַרויפֿגעאַרבעט… קאַנאַרסי גופֿא, ווי מע דערציילט, איז פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה געווען הוילע זומפּן. אָבער נאָכן אויפֿבויען אויף דעם אָרט הײַזער און דירות, איז די געגנט געוואָרן אַ סך שענער, וואָס ס׳האָט געוויס צוגעצויגן אַהין די ייִדן פֿון בראָנזוויל.

צום פֿאַרגלײַכן: איך געדענק, אַז בײַ מיר אין דער פֿאָלקשול, האָבן די פּאָר ניט־ייִדן געהאַט עפּעס עקזאָטישע נעמען, וואָס איך האָב אַפֿילו נישט פֿאַרשטאַנען ווער זיי זײַנען —
נישט קיין ייִדן און שוין!

אָבער אַז דו אַליין ביסט אַ ייִד, האָסטו געוווּסט?

יאָ… איך האָב בכלל געמיינט, אַז ערגעץ 90% אויף דער וועלט זײַנען ייִדן, און דערנאָך זײַנען דאָ נאָך אַ ביסל אַנדערע מענטשן. הײַנט איז קאַנאַרסי אַן אָרט פֿון קאַריבעיִשע שוואַרצע, אָבער שוין אויס ייִדן.

האָסט געהערט דאָרט ייִדיש?

ייִדיש האָב איך געהערט נאָר פֿון זיידע־באָבע, וואָס האָבן גערעדט ענגליש, אָבער צווישן זיך — ייִדיש. ווײַזט אויס, אַז צוליב דעם האָב איך זיך פֿאַראינטערעסירט מיט ייִדיש. פֿאַקטיש בין איך דער איינציקער אין דער משפּחה, וואָס האָט זיך אויף דעם פֿאַרקוקט, אָדער פֿאַרהערט. און ווען ס׳איז געקומען די צײַט, האָט מען מיך געשיקט אין דער “אַרבעטער־רינג”-שול, וואָס האָט זיך געפֿונען צוויי־דרײַ טריט פֿון אונדזער דירה; אַקוראַט אַנטקעגן דער פֿאָלקשול, וווּ איך בין געגאַנגען. הײַנט, אַגבֿ, איז די געוועזענע ייִדישע שול אַ באַפּטיסטישער קלויסטער.

ווי די מאַמע דערציילט מיר, האָט זי באַשלאָסן דעמאָלט זיך אַליין צו לערנען ייִדיש, ווײַל בײַ איר אין דער היים האָט מען נישט גערעדט קיין ייִדיש. אירע עלטערן האָבן געשטאַמט פֿון אונגערן און זײַנען שוין געווען פֿונעם אונגערישן דור, דאָס הייסט, אין דער היים גערעדט נאָר ענגליש און אונגעריש; און אַזוי ווי בײַ מײַן טאַטנס משפּחה איז אַלץ געווען נאָר ייִדיש, האָט זי זיך אויך געוואָלט אויסלערנען ייִדיש. פּונקט דעמאָלט האָט מען געלערנט ייִדיש אינעם ברוקלינער קאָלעדזש; האָט זי אָנגעהויבן גיין אויף אַ קורס. זי ברענגט אַהיים ייִדישע ביכעלעך, און איך כאַפּ זיך צו זיי באַלד צו. כ׳בין דעמאָלט, דאַכט זיך, געווען פֿינף יאָר אַלט.

צו זעקס יאָר האָט מען מיך באַשלאָסן צו שיקן אין דער ייִדישער שול, אָבער אַהין האָט מען פֿאַרשריבן נאָר צו זיבן יאָר. האָט די מאַמע געמוזט גיין פֿאַר מיר זיך משתּדל צו זײַן און עס פּועלן בײַם לערער, יאַנקל בלאַנק. פֿון די 1940ער ביז די 1980ער יאָרן איז ער געווען אַ באַקאַנטער לערער און לעקטאָר אין ניו־יאָרק. זייער אַ מאָדנער מענטש געווען. איך געדענק, ער איז געזעסן אין קלאַס בײַ אַן אײַזערנעם טיש, און אַז ער פֿלעגט ווערן אין כּעס, האָט ער געגעבן אַזאַ קלאַפּ אינעם טיש, אַז איך האָב געמיינט — די וועלט עקט זיך! פֿאָרט געווען אַ קליין קינד… האָט די מאַמע געדאַרפֿט פּועלן בײַ אים צו לאָזן זיך לערנען אַ קינד, וואָס איז נאָך נישט זיבן יאָר אַלט. האָט זי געזאָגט, אַז איך האָב זיך שוין אָנגעהויבן זיך לערנען ייִדיש און דאַרף ממשיך זײַן… האָט בלאַנק געפֿרעגט: “בײַ וועמען לערנט ער זיך ייִדיש?” — האָט זי געזאָגט, אַז בײַ איר. זי האָט זיך טאַקע געלערנט אין קאָלעדזש, ווי געזאָגט, אָבער זיך ווייניק וואָס אויסגעלערנט. הייבט ער אָן צו רעדן מיט איר אויף ייִדיש, קוקט זי שוין אויף מיר, איך זאָל קענען פֿירן מיט אים דעם שמועס. ביז הײַנט שעמט זי זיך דערמיט, אָבער זי האָט עס ליב צו דערציילן ווײַטער.

האָט מען מיך אָנגענומען אין שול, און איך בין געווען אפֿשר דער איינציקער, ווער ס׳האָט זיך געלערנט מיט חשק, ווײַל די אַנדערע קינדער האָט מען געשיקט — די טאַטע־מאַמע האָבן אַזוי געוואָלט; און ס׳איז ניט קיין זעלטענע זאַך, אַז געשיקט האָט מען זיי אין אַ ייִדישער שול, אַז זיי, די עלטערן, זאָלן זיך נישט דאַרפֿן מיט דעם פֿאַרנעמען. זיי האָבן געוואָלט, אַז זייערע קינדער זאָלן אײַנזאַפּן אַ ביסל די ייִדישע שפּראַך, כאַפּן אַ ביסל ייִדישקייט, ייִדישע געשיכטע — דאָס אַלץ האָט מען געלערנט; אָבער פֿון דעם איז גאָרנישט, אָדער כּמעט גאָרנישט נישט אַרויסגעקומען. פֿאַרשטייט זיך, אַז אויב אין דער היים איז צו דעם נישט געווען קיין געוויסע באַציִונג, האָבן די קינדער נישט געוואָלט זיך לערנען. סײַדן, איינער אַ יחיד, אַ טשודאַק, אַזאַ ווי איך בין געווען, כאָטש אין דער היים איז בײַ אונדז געווען, אויב נישט קיין נעגאַטיווע, איז אַ מין פּאַרעווע באַציִונג. דעריבער אפֿשר האָבן מײַן ייִנגערע שוועסטער און ברודער, די שוועסטערקינדער קיין ייִדיש נישט געקענט. נאָך פֿיר יאָר האָב איך די שול פֿאַרענדיקט און אַ פּאָר יאָר זיך מיט דעם נישט פֿאַרנומען.

ווי אָפֿט האָסטו באַזוכט די ייִדישע שול, און וואָס איז געווען דײַן ניוואָ?

ס׳איז געווען דרײַ שעה אַ וואָך און דער ניוואָ איז געווען נישט קיין הויכער. ווען איך האָב ווידער אָנגעהויבן מיט יאָרן שפּעטער, האָב איך געהאַט אַלץ פֿאַרגעסן. פֿאַרשטייט זיך, ס׳איז צוריק געקומען, אָבער אין דער ייִדישער שול האָט מען ווייניק געשמועסט אויף ייִדיש. ווײַל די אַנדערע קינדער האָבן נישט געוואָלט זיך לערנען, האָט דער לערער געמוזט מער רעדן אויף ענגליש. ס׳איז דאָך געווען אַ דור, וואָס האָט פֿון דער היים קיין ייִדיש כּמעט נישט גערעדט. נישט קיין סך זיך אויסגעלערנט, אָבער שולדיק אין דעם איז געווען נישט די שול און לערער, נאָר די סבֿיבֿה.

פֿאַר וואָס זשע האָסטו זיך פֿונדעסטוועגן אומגעקערט צו ייִדיש?

איך בין אָנגעקומען אין פּענסעלוועניער אוניווערסיטעט, פֿילאַדעלפֿיע, און דאָרט איז געווען אַ ייִדיש־קורס, מיט דער לערערין חנה קליגער, וואָס איז אויך אַ באַקאַנטער מענטש אין אונדזער סבֿיבֿה, און כ׳האָב זיך פֿאַרשריבן, כאָטש איך ווייס נישט פֿאַר וואָס… אַוודאי, האָט אויף דעם געווירקט דער פֿאַקט, וואָס אַ סך יונגע אַמעריקאַנער ייִדן האָבן דעמאָלט זיך פֿאַראינטערעסירט מיט זייערע וואָרצלען. צוריק גערעדט, האָט עס אויף מײַן שוועסטער נישט געווירקט. אויף מײַן ברודער אויך נישט, אויף מײַנע אַנדערע באַקאַנטע — אויך נישט… פֿאַר וואָס זשע נאָר אויף מיר? קיין ענטפֿער אויף דעם איז בײַ מיר נישטאָ.

אינעם אוניווערסיטעט האָב איך זיך באַקענט מיט איציק גאָטעסמאַן, וואָס האָט מיך אַרײַנגעשלעפּט אין “יוגנטרוף”… אין אוניווערסיטעט האָב איך זיך געלערנט צוויי יאָר ייִדיש, דערנאָך אין ישׂראל אַ יאָר, בײַ אַבֿרהם נאָווערשטערן אינעם העברעיִשן אוניווערסיטעט; מיר זײַנען געווען דרײַ סטודענטן און האָבן אים געבעטן, ער זאָל זײַן ליטעראַטור־קורס פֿירן אין ייִדיש. דאָס איז געווען אַ קורס וועגן דער גרופּע ניו-יאָרקער פּאָעטן ״די יונגע”. קיין גרויסער קענער פֿון פּאָעזיע בין איך נישט, און קיין גרויסן אינטערעס צו ״די יונגע” האָב איך נישט געהאַט; כ׳האָב פּשוט געוואָלט הערן ייִדיש און ס׳איז אויסגעקומען צו לייענען אַ סך אויף ייִדיש. שפּעטער האָב איך זיך פֿאַרשריבן אויף אַ דאָקטאָראַט.

האָסטו, הייסט עס, באַשלאָסן אָנצוגיין ווײַטער מיט ייִדיש, אָבער שוין אויף אַן אַנדער ניוואָ. ווי אַזוי זשע האָט זיך עס אַנטוויקלט ווײַטער?

ווידער… עס איז שווער צו ענטפֿערן. דאָ, אין אַמעריקע, איז דאָך פֿאַראַן אַ מעגלעכקייט אויפֿן דריטן אוניװערסיטעטישן יאָר אַרויסצופֿאָרן אין אויסלאַנד. האָב איך געהאַט עטלעכע מעגלעכקייטן: כ׳האָב באַטראַכט די מעגלעכקייט פֿון פֿאָרן קיין בראַזיל, אָבער נישט געפֿאָרן; געווען אַ מעגלעכקייט צו פֿאָרן קיין שפּאַניע… טאַקע מיט שפּאַניש האָב איך זיך דעמאָלט מער אינטערעסירט און נאָך פֿריִער — מיט דרום־אַמעריקע; דערנאָך איז מײַן אינטערעס אַריבער צו מיטל־מיזרח, מיט אַראַביש און אַראַבישער קולטור. סוף־כּל־סוף, בין איך געקומען צו מיזרח־אייראָפּע. אָבער פֿון אַ סך מעגלעכקייטן האָב איך פֿונדעסטוועגן באַשלאָסן צו פֿאָרן קיין ישׂראל. פֿאַר וואָס אַזוי? נישט פּשוט צו ענטפֿערן… באַשלאָסן, אַז דאָס איז מיר נענטער צום האַרצן, צום מוח… דעמאָלט האָב איך נאָך נישט געהאַט אין זינען זיך צו לערנען אויף אַ דאָקטאָראַט, אָבער, אויב כ׳וואָלט באַשלאָסן צו פֿאָרן קיין בראַזיל, וואָלט איך עס זיכער געטאָן אין די לאַטײַן־אַמעריקאַנער שטודיעס. ווער ווייסט… דער גורל האָט, אַ פּנים, געוואָלט ס׳זאָל זײַן אַנדערש.

און וווּ האָסטו געמאַכט דעם דאָקטאָראַט?

אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט. ייִדיש האָט מען זיך דעמאָלט געלערנט אויפֿן לינגוויסטישן אָפּטייל און מײַן בעל־יועץ איז געווען מיכל הערצאָג. אָבער פֿאַר דעם האָב איך זיך באַקענט דווקא מיט ד״ר שעכטער… יאָ, אין ישׂראל האָב איך זיך באַקענט מיט אַ חבֿרטע פֿון מאָנטרעאָל, בין איך אין 1980 געפֿאָרן אַהין אויפֿן זומער….

האָט זיך, הייסט עס, אינעם גורל אַרײַנגעמישט אַ פֿרוי! וואָס זשע טוט אַ יונגער־מאַן אין מאָנטרעאָל? 

איך האָב זיך דאָרט געלערנט פֿראַנצייזיש… צו יענער צײַט איז אַהין געקומען פֿון “פֿאָרווערטס” אַבֿרהם שולמאַן מיט אַ לעקציע. גיי איך אויף דער לעקציע. קומט צו מיר צו איינער, אין מײַנע יאָרן, און פֿרעגט: “וווּ קומט אַהער אַ יונגער מענטש?” דער גאַנצער עולם איז דאָך געווען פֿון סאַמע אַלטיטשקע. אַזוי האָב איך זיך באַקענט מיט לייבל באָטוויניק. טאַקע ער האָט מיך צוגערעדט, כ׳זאָל זײַן אַקטיווער אין “יוגנטרוף”. זיך אומגעקערט קיין ניו־יאָרק, בין איך געקומען צו אַן אונטערנעמונג אינעם “שלום־עליכם”־צענטער. דאָרט איז געווען מרדכי שעכטער מיט זײַנע קינדער. האָב איך זיך מיט זיי אַלע באַקענט, און שוין אין אַ קורצער צײַט אַרום אָנגעהויבן מיט אים צוזאַמענאַרבעטן. מיר זײַנען געוואָרן גוטע חבֿרים.

ווי גרויס איז געווען אויף דיר די השפּעה פֿון שעכטערן?

זייער גרויס… איך האָב וועגן דעם אַ פּאָר מאָל געשריבן. פֿון איין זײַט, גיי איך אַ היפּשע מאָס אין זײַנע דרכים, בפֿרט וואָס שייך דעם צוגאַנג צו ייִדיש, צו נאָרמירונג; דאָס וועלן רעדן ייִדיש מיט די אייגענע קינדער; פֿאַרשטייט זיך, האָבן אַ ווײַב וואָס קען און װיל רעדן ייִדיש. אַוודאי, ווען איך וויל עס נישט פֿון פֿריִער, וואָלט איך עס נישט געטאָן, אָבער שעכטער האָט עס בײַ מיר אַרויסגערופֿן. יאָ, מיר האָבן געהאַט צווישן זיך אַ סך ענלעכקייטן, אַ סך בשותּפֿות… אַפֿילו אַזעלכע זאַכן: ער האָט ליב געהאַט געאָגראַפֿיע, און איך האָב ליב געאָגראַפֿיע; ער האָט מיר דערציילט, אַז ווען ער איז געווען אַ קינד, האָט ער ליב געהאַט צו לייענען ביכער וועגן די אינדיאַנער; ער האָט שוין געהאַט געזאָגט זײַן טאַטן, אַז ער וויל פֿאָרן קיין אַמעריקע צו ראַטעווען די אינדיאַנער. און איך האָב אויך געהאַט אַן ענלעך געפֿיל: פֿון די קינדער־יאָרן האָב איך געוואָלט ראַטעווען אַזעלכע, וואָס זײַנען אויף צרות, כאָטש נישט דווקא אינדיאַנער. דאָס האָט אויך אַ שײַכות צו ייִדיש. מע דאַרף דאָך ייִדיש ראַטעווען… דאָס איז, אַ פּנים, אַן אַלגעמיינער צוגאַנג אין לעבן: טייל ציט מער צו שטאַרקע, און די אַנדערע — צו שוואַכע. איך מיין, אַז אונדז אַלע וואָס פֿאַרנעמען זיך מיט ייִדיש, ציט צו שוואַכע…

דו מיינסט, אַז אין דעם געפֿיל שטעקט עפּעס אַ מין שליחות?

יאָ. נישט יעדער האָט עס. מיט אַן אַנדער געפֿיל מאַכט מען אַנדערע קאַריערעס.

וואָס איז אין תּוך געווען די טעמע פֿון דײַן דאָקטאָראַט?

איך האָב געשריבן וועגן די גראַמאַטישע מינים אין ייִדיש און וועגן רבים־פֿאָרמען. איך האָב געזוכט עצות ווי דאָס צו פֿאַרגרינגערן, ווײַל בדרך־כּלל, שטייט אין די גראַמאַטיקעס, אַז מע דאַרף עס פּשוט אײַנחזרן אויף אויסווייניק — וואָס איז דער מין פֿונעם סובסטאַנטיוו און וואָס איז דער סופֿיקס… האָב איך געזוכט מיטלען דאָס צו פֿאַרגרינגערן. אָבער כ׳האָט דערווײַל פֿון דעם נישט געמאַכט קיין לערנביכל.

ווען איז צו דיר געקומען דאָס געפֿיל, אַז אין ייִדיש ביסטו בײַ זיך אין דער היים?

איך מיין, ס׳איז געשען אין יענער צײַט, ווען כ׳האָב געוווינט בײַ די גאָטעסמאַנס אויפֿן בוידעם במשך פֿון דרײַ יאָר. אין דער צײַט האָב איך זיך באמת אויסגעלערנט ייִדיש. דאָס איז געווען פֿון 1983 ביז 1986 — אַ צײַט, ווען איך האָב גערעדט כּמעט די גאַנצע צײַט נאָר אויף ייִדיש.

דאָס הייסט, אַז מע דאַרף זיך טאַקע געפֿינען כּסדר אין אַ ייִדישער סבֿיבֿה צו דערפֿילן, אַז דו ביסט מיט ייִדיש אַ “נאַשבראַט”?

אמת, בפֿרט אַז דעמאָלט האָבן אַרום געוווינט אויך די שעכטערס און די פֿישמאַן־משפּחה, און נישט ווייניק מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן. הײַנט איז שוין דאָרט קיינער נישט געבליבן… איז אַוודאי געווען מיט וועמען צו רעדן ייִדיש טאָג-טעגלעך.

וווּ האָסטו באַקומען דײַן ערשטע אַרבעט?

ווען איך בין געווען אַ סטודענט אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט, האָב איך געאַרבעט בײַ שעכטערן. איך בין געווען אַ סעקרעטאַר. נאָכן מאַכן דעם דאָקטאָראַט, האָב איך נישט באַקומען קיין אוניווערסיטעטישן פּאָסטן. האָב איך געאַרבעט עטלעכע יאָר… ווי זאָל איך עס אָנרופֿן? אין אַ “צער-בעלי־חיים־היים” — מיט הינט און קעץ. מ׳האָט געזוכט אַ מענטש, וואָס זאָל זיך קענען אַן עצה געבן מיט קאָמפּיוטערס, און מײַן אַרבעט איז געווען בײַם קאָמפּיוטער, אָבער די קעץ און הינט האָבן זיך אַרום מיר אַרומגעדרייט. שפּעטער האָט מען אין ייִוואָ געזוכט אַ מענטש, וואָס זאָל פֿאַרענדיקן די אַרבעט אַרום מאַקס ווײַנרײַכס “געשיכטע פֿון דער ייִדישער שפּראַך”, וואָס די איבערזעצונג פֿון דער צווייטער העלפֿט איז אָפּגעלייגט געוואָרן אויף קנאַפּע צוואַנציק יאָר. האָט מען געזוכט אַ רעדאַקטאָר, וואָס וועט עס אָפּפֿאַרטיקן אין משך פֿון אַ האַלב יאָר אָדער אַ יאָר. האָב איך געזאָגט, אַז איך וויל נישט קומען אויף אַזאַ קורצער צײַט, איך וויל האָבן אַ ממשותדיקע פּאָזיציע, האָט מען מיר געזאָגט “גוט”… דאָס איז געווען אין 1997… אַזוי בין איך אַריבער אין ייִוואָ. ווען כ׳וואָלט זיך פֿאַרנומען נאָר מיטן רעדאַקטירן, וואָלט איך עס אפֿשר פֿאַרענדיקט במשך פֿון אַ האַלב יאָר; מ׳האָט מיך אָבער באַוואָרפֿן מיט פֿאַרשידענע אַנדערע אַרבעטן, האָב איך בײַ דעם פּראָיעקט געאַרבעט בסך־הכּל עלף יאָר. סוף־כּל־סוף, אין 2008 איז “די געשיכטע” אַרויס. ביז כ׳האָב עס פֿאַרענדיקט, האָט מען שוין געקאָנט אַ סך זאַכן טאָן דורך דער אינטערנעץ. ס׳איז מיר אויסגעקומען צו פֿאַרריכטן נישט ווייניק טעותן דאָרטן.

לויט דער נאַטור, ביסטו אַ פּעדאַנט?

יאָ. פֿאַר מיר איז עס זייער וויכטיק. דאָס הייסט, אַז איך ווי אַ קאָרעקטאָר, אַ רעדאַקטאָר, דאַרף זײַן אויסגעהאַלטן. איך טו עס אַפֿילו, ווען איך לייען אַ ביכל, אַ צײַטונג… איך קען זיך נישט אײַנהאַלטן און נעם אַ בלײַער און פֿאַרריכט… דו ווייסט עס דאָך אַליין פֿון מײַנע בריוועלעך אין רעדאַקציע. איצט וועל איך זיך אָנהייבן אונטערשרײַבן “דער נודניק”. פּונקט ווי מײַן פּערזענלעכקייט האָט מיך געצויגן צו שעכטערן, אַזוי אויך ציט מיך צו קאָרעקטור און רעדאַקציע.

דו ביסט אַ קעמפֿערישער מענטש — פֿאַר דײַנע אידעען, למשל? צי דיר איז וויכטיקער נאָר אָנצוּווײַזן, אַז דו מיינסט אַזוי, און ווײַטער טוט זיך ווי איר פֿאַרשטייט?

אין אַ געוויסער מאָס, יאָ, אָבער נישט ביז פֿאַנאַטיזם.

דו האַלטסט נישט, אַז די ייִדישע לינגוויסטיק אָדער פֿילאָלאָגיע גייט באַרג־אַראָפּ? ס׳איז דאָ, למשל, אַ לעבעדיקע סבֿיבֿה פֿון ייִדיש־רעדערס אין דער חרדישער וועלט, ס׳איז אָבער ביז הײַנט נישטאָ קיין ווערטערבוך פֿון זייער שפּראַך?

איך מיין, אַז דאָס האָט זיך נאָך נישט אויסגעקריסטאַליזירט אויף אַזאַ אופֿן, מע זאָל קאָנען טאַקע שאַפֿן אַ ווערטערבוך. צוריק געשמועסט, האָבן מיר אויך נישט קיין ווערטערבוך פֿונעם סלאַווישן קאָמפּאָנענט… הלװאַי װאָלטן מיר פֿאַרמאָגט כאָטש האַלב פֿון דעם װאָס אונדז פֿעלט!

מיינסטו נישט, אַז ס׳איז געשען צוליב דעם, אַז אַלץ אָדער כּמעט אַלץ וואָס ס׳איז פֿאַרבונדן מיט ייִדיש, איז אַריבער אין די אוניווערסיטעטן; און אין די אוניווערסיטעטן, כּדי צוציִען סטודענטן, לערנט מען נישט פֿילאָלאָגיע, נאָר ליטעראַטור. און אַלץ ווערט “ליטעראַטוריזירט”. בפֿרט, אַז ליטעראַטור קען מען לערנען אויף אַ פֿרעמדער שפּראַך, נישט אויף ייִדיש?

פֿאַרשטייט זיך, ס׳איז אַ גרויסע צרה. און אויב מע פֿאַרנעמט זיך שוין מיט דעם אין דײַטשלאַנד, למשל, מיט דער אַלט־ייִדישער ליטעראַטור, איז עס לטובֿת גערמאַניסטיק, נישט ייִדיש. און ס׳איז דאָ נאָך אַ זאַך: פֿאַר װאָס איך נעם זיך נישט אונטער אַרויסצוגעבן אַ גרויס װערטערבוך?  װײַל איך האָב מורא פֿאַר ריזיקע פּראָיעקטן. אַ קלענערן פּראָיעקט קען מען פֿאַרענדיקן.

דערצייל אַ ביסל וועגן די הײַנטיקע פּראָיעקטן פֿון דײַן אַרבעט אין ייִוואָ?

ווי געזאָגט, האָב איך מער ליב קלענערע פּראָיעקטן, וואָס מע קען זיי אַ מאָל פֿאַרענדיקן. האָבן מיר פֿאַרענדיקט און אַרויסגעלאָזט מרדכי שעכטערס ווערטערבוך פֿון באָטאַנישער טערמינאָלאָגיע. איך האָב געענדיקט איין סטאַדיע פֿון מײַן רשימה געאָגראַפֿישע נעמען, וואָס איך דערגיי אײַך, אין “פֿאָרווערטס”, דאָס לעבן מיט מײַנע באַמערקונגען. איך אַרבעט איצט איבער אַ ביבליאָגראַפֿיע פֿון ייִוואָ־פּובליקאַציעס, דאָס הייסט, ס׳איז שוין געווען פֿריִער אַ נישט־פֿאַרענדיקטע ביבליאָגראַפֿיע, װיל איך איצט פֿאַרענדיקן. אַ ביבליאָגראַפֿיע פֿון ווײַנרײַכס “געשיכטע”, וואָס איז נישט אַרײַן אינעם געדרוקטן באַנד, ווײַל ס׳וואָלט פֿאַרנומען נאָך איין באַנד. אויך די זומער־פּראָגראַם וועט זײַן אַנדערש, ווײַל חוץ די שפּראַך־לימודים און די אַנדערע שטודיעס, האָבן מיר בדעה פֿאָרלייגן די סטודענטן אויסצוקלײַבן פֿון עטלעכע נײַע קורסן — ייִדישער שטייגער, ייִדישע געשיכטע, פֿאָלקלאָר, קונסט און פֿאָרש־אַרבעט אויף ייִדיש. איצט וועט עס שוין זײַן נישט ווי וואַרשטאַטן, נאָר פֿולע קורסן. אַזאַ אײַנפֿיר וועט אפֿשר צוציִען מער סטודענטן. פֿאַראַיאָרן האָבן מיר געהאַט 30 סטודענטן, הײַיאָר וואָלטן מיר געוואָלט האָבן 50.

דאָס איז איין זאַך, און די צווייטע זאַך איז דער נײַער אינסטיטוט, אויך, ווי די זומער־פּראָגראַם, בשותּפֿות מיט באַרד־קאָלעדזש. איך מיין דעם אינסטיטוט פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשער ייִדישער געשיכטע, וואָס האָט זיך שוין אָנגעהויבן אין יאַנואַר, מיט נײַע פֿולע קורסן. במשך פֿון דרײַ וואָכן האָט מען זיך געלערנט 15 שעה אויף יעדן קורס. מיט דער צײַט ווילן מיר פֿון דעם אײַנפֿירן אַ מאַגיסטער־דיפּלאָם. מע זאָל קאָנען במשך פֿון צוויי יאָר זיך אויסלערנען אויף מאַגיסטער אין מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדישע שטודיעס. מיר קוקן אַרויס אויף סטודענטן ממש, וואָס לערנען זיך אויף אַ דיפּלאָם; און פֿאַר אַ ברייטערן עולם.

און צום סוף, עטלעכע ווערטער וועגן דײַן פּריוואַט לעבן. דו האָסט דאָך אַזאַ לעבן אויך, חוץ דער אַרבעט?

ווי דו ווייסט, האָב איך אַ ווײַב, וואָס איז אויך פֿאַרבונדן מיט ייִדיש. זי מאַכט אַ דאָקטאָראַט אינעם טעאָלאָגישן סעמינאַר. מיר האָבן זיך באַקאַנט אין פּוילן, לעבן וואַרשע, וווּ מיר זײַנען ביידע געווען לערערס פֿון אַ ייִדיש־קורס. מיר האָבן אַ קינד, אַ ייִנגעלע פֿון צען חדשים, וואָס הערט אַרום זיך ייִדיש, פּויליש, ענגליש… דאַכט זיך, ער וועט זיך אַלע דרײַ שפּראַכן אויסלערנען. צו מאָל, כאַפּט מען זיך אַרײַן אין קינאָ, בדרך־כּלל, גייט מײַן פֿרוי, און איך היט דאָס קינד. לייענען האָב איך װייניק צײַט, אָבער אַז איך לייען, לייען איך בעלעטריסטיק — אויף ייִדיש, און אויף ענגליש — פּובליציסטיק אָדער אַנדערע זאַכן. איך ווייס נישט, כ׳האָב, אַ פּנים, נישט קיין זיצפֿלייש: ווען איך נעם זיך צו לייענען אַ גאַנצן ראָמאַן אויף ענגליש, האָב איך נישט קיין געדולד עס איבערצולייענען ביזן סוף.

דו ביסט דאָ געבוירן געוואָרן, אויסגעווען אין אַ סך ערטער אין אייראָפּע, וויל איך דיך פֿרעגן: דו פֿילסט זיך פֿאַר אַ טיפּישן אַמעריקאַנער?

איך פֿיל זיך אין גאַנצן נישט ווי אַן אַמעריקאַנער. פֿון איין זײַט, ווייס איך, אַז ווען איך קום קיין אויסלאַנד, דערקענט מען באַלד אין מיר אַן אַמעריקאַנער; אָבער כ׳פֿיל נישט, אַז כ׳בין אַ טיפּישער אַמעריקאַנער. איך האָף, אַז מײַנע האָריזאָנטן זײַנען אַ ביסל ברייטער. איך בין געווען נישט לאַנג צוריק אין אוקראַיִנע, אין די קאַרפּאַטן, געזוכט מײַן באָבעס הויז, אין מונקאַטש. כ׳האָב געהאַט דעם אַדרעס, אויסגעגאַנגען די גאַס עטלעכע מאָל, און די גאַנצע גאַס איז געווען פֿאַרבויט מיט אַלטע אָפּגעלאָזטע הײַזקעס, חוץ איין הויז — אַ נײַער מלוכישער בנין — פּונקט אויף דעם אָרט, וווּ ס׳איז כּלומרשט געשטאַנען מײַן באָבעס שטוב. באַקומט זיך, נאָך אַלעמען, אַז דאָס איינציקע הויז, וווּ מײַן באָבע האָט געוווינט, און וואָס איז געווען אַ שיינע שטוב, האָט מען צעשטערט, אָבער איבערגעלאָזט די אַלע חורבֿות. אַקעגן וואָס האָב איך עס איצט דערמאָנט? איך האָב דעמאָלט געהאַט אַ געפֿיל, אַז איך זוך זיך אומצוקערן מיט הונדערט יאָר צוריק, כּדי צו זען, ווי אַזוי ס׳האָט אויסגעזען די שטאָט מונקאַטש; און נאָך דעם וויזיט האָב איך דערפֿילט, אַז כ׳בין אַ ביסל געוואָרן אַן אַנדער מענטש. אַז צו זען די שטאָט, וווּ ס׳האָט געלעבט מײַן באָבע, האָט געהאַט אויף מיר אַ השפּעה. איך ווייס נישט, ווי אַזוי עס אַרויסצוברענגען מיט ווערטער, אָבער ס׳איז געווען נישט סתּם — געקומען, געזען, און אַוועקגעפֿאָרן, ווי עס קומט אָפֿט פֿאָר; נאָר ס׳האָט מיך אָנגערירט, ווײַל איך בין געווען צו דעם צוגעגרייט מיט מײַן ייִדיש־הינטערגרונט. איך קען נישט זאָגן פֿון וואַנען דאָס נעמט זיך, אָבער ס׳איז אַזוי…